Γενετικός έλεγχος για κληρονομικά καρκινικά σύνδρομα

Τι είναι ο γενετικός έλεγχος;
Ο γενετικός έλεγχος είναι η διαδικασία εκείνη που ανιχνεύει την ύπαρξη πιθανής γενετικής αλλαγής στη χρωμοσωμική σύσταση του ανθρώπου. Υπάρχουν πολλά είδη αλλαγών, ανάλογα με το επίπεδο που συμβαίνουν – είτε στη χρωματίνη είτε στο DNA είτε στο RNA είτε στο επίπεδο της πρωτεΐνης είτε στις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις κατά τις διάφορες διεργασίες του κυττάρου.

Οι αλλαγές που συμβαίνουν στο επίπεδο του γενετικού υλικού DNA και αφορούν την αλλαγή νουκλεοτιδίου (η βασική μονάδα σύστασης του DNA) είναι εκείνες που μεταβιβάζονται από τον έναν οργανισμό στους απογόνους του και αποτελούν τις λεγόμενες κληρονομικές αλλαγές, οι οποίες μπορεί να είναι είτε επιβλαβείς είτε ευεργετικές είτε ουδέτερες είτε ακόμη και απροσδιόριστης σημασίας.

Οι κληρονομικές γενετικές αλλαγές προκαλούν χιλιάδες γενετικές ασθένειες (γενετικά σύνδρομα) και κάποια από αυτά τα γενετικά σύνδρομα προκαλούν κληρονομικές μορφές καρκίνου.

Οι κληρονομικές μορφές καρκίνου αποτελούν το 5%-10% του συνόλου των καρκίνων.

Υπάρχουν αναγνωρισμένες και καταγεγραμμένες γενετικές αλλαγές που προκαλούν καρκίνο και η ανίχνευση αυτών με τον γενετικό έλεγχο είτε επιβεβαιώνουν τη φύση του καρκίνου (κληρονομικός), όταν έχει εμφανιστεί σε έναν άνθρωπο, είτε προσδιορίζουν έναν αυξημένο κίνδυνο σε υγιή εξεταζόμενο, ο οποίος έχει κληρονομήσει τις συγκεκριμένες γενετικές αλλαγές.

Μιλάμε, λοιπόν, για αυξημένη πιθανότητα κινδύνου, διότι κάποιος μπορεί ναι μεν να έχει κληρονομήσει τη νουκλεοτιδική αλλαγή, αλλά όμως να μην αναπτύξει ποτέ στη ζωή του τον ανάλογο καρκίνο.

Αυτό το δεδομένο φανερώνει ότι ο κληρονομικός καρκίνος επηρεάζεται και από άλλους παράγοντες, όπως ο τρόπος με τον οποίο κληρονομείται, εάν είναι, δηλαδή, επικρατής ή υπολειπόμενος. Κάθε άνθρωπος λαμβάνει δύο αντίγραφα του ίδιου χαρακτηριστικού από τους γονείς του (ένα από τον καθένα), τα οποία λέγονται αλληλόμορφα. Όταν, λοιπόν, με μία μόνο αλλαγή στο ένα αλληλόμορφο εκφράζεται μια γενετική ασθένεια, τότε η αλλαγή αυτή χαρακτηρίζεται «επικρατής». Όταν, όμως, για να εμφανιστεί μια γενετική ασθένεια χρειάζεται να έχει τη μετάλλαξη και το άλλο αλληλόμορφο, τότε χαρακτηρίζεται «υπολειπόμενη» (χρειάζεται και τα δύο αλληλόμορφα να έχουν την ίδια μετάλλαξη – ένα από κάθε γονέα).

Πολλές φορές, η μετάδοση μιας κληρονομικής μετάλλαξης, παρόλο που κληρονομείται με αυτοσωμικό επικρατή τρόπο, δεν έχει πλήρη έκφραση στον φαινότυπο του καρκίνου (δεν εμφανίζεται ο κληρονομικός καρκίνος) και εμφανίζει τη λεγόμενη χαμηλή διεισδυτικότητα, που σημαίνει ότι κάποια άτομα σε μια οικογένεια με κληρονομική μορφή καρκίνου θα εμφανίσουν καρκίνο και κάποια όχι. Αυτό οφείλεται και σε άλλους παράγοντες που εμπλέκονται στην τελική έκφραση μιας ασθένειας (ο λεγόμενος φαινότυπος), οι οποίοι ονομάζονται επιγενετικοί παράγοντες.

Επίσης, σημαντικό ρόλο στην τελική έκφραση ενός κληρονομικού καρκίνου συντελεί και ο τρόπος ζωής (lifestyle) των ατόμων σε μια οικογένεια.

Ποιοι είναι οι γενετικοί έλεγχοι που προσφέρονται;
Παραπάνω από 50 κληρονομούμενα καρκινικά σύνδρομα έχουν περιγραφεί και συσχετισθεί με γενετικές αλλαγές. Η πλειονότητα αυτών κληρονομείται με υψηλή διεισδυτικότητα και με επικρατή τρόπο.

Ο γενετικός έλεγχος των παραπάνω μορφών κληρονομικών καρκίνων μπορεί να γίνει είτε μεμονωμένα είτε και σε συνδυαστικά μεγαλύτερα πάνελ γονιδίων (περισσότερα γονίδια – Color Test έλεγχος 8 μορφών κληρονομικού καρκίνου).

Ποιος μπορεί να είναι επιλέξιμος για διενέργεια γενετικού ελέγχου κληρονομικότητας καρκινικού συνδρόμου;

Τα κύρια δεδομένα που πρέπει να σκεφτεί κάποιος για να ζητήσει γενετικό έλεγχο βάσει της διεθνούς βιβλιογραφίας είναι:
α) Να έχει οικογενειακό ιστορικό που να δείχνει ότι κάποιο κληρονομικό καρκινικό σύνδρομο εμφανίζεται στα άτομα της οικογένειας.
β) Να ενημερωθεί και να βεβαιωθεί ότι τα αποτελέσματα του γενετικού ελέγχου μπορούν να αξιολογηθούν ορθά και ξεκάθαρα.
γ) Να γνωρίζει ότι τα αποτελέσματα που θα λάβει θα τον βοηθήσουν να έχει ορθή ιατρική καθοδήγηση στο μέλλον.

Επίσης, είναι σημαντικό ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που καθιστούν κάποιον επιλέξιμο για μια πιθανή μορφή κληρονομικού καρκινικού συνδρόμου:
1. Εμφάνιση καρκίνου σε ασυνήθιστα νεαρή ηλικία.
2. Εμφάνιση περισσότερων από έναν τύπων καρκίνου στο ίδιο άτομο.
3. Καρκίνος που εμφανίζεται και στα δύο όργανα τα οποία προσβάλλει όταν αυτά είναι σε ζεύγη, π.χ., νεφρός και μαστός.
4. Συγγενείς με τον ίδιο τύπο καρκίνου, π.χ., μητέρα, κόρη και αδερφές με καρκίνο μαστού.
5. Ασυνήθιστη μορφή καρκίνου, π.χ., καρκίνος μαστού σε άντρα.
6. Η παρουσία άλλων γενετικών συνδρόμων τα οποία συνδέονται με γονίδια που εμπλέκονται σε κληρονομικά καρκινικά σύνδρομα.
7. Την εθνικότητα του εξεταζόμενου, διότι υπάρχουν κληρονομικά καρκινικά σύνδρομα που συνδέονται με την εθνικότητα.

Εν συνεχεία επιβάλλεται, προτού προβεί σε οποιοδήποτε γενετικό έλεγχο, να ενημερωθεί από ειδικό επαγγελματία σε θέματα γενετικής, ο οποίος μπορεί να είναι ιατρός ογκολόγος – παθολόγος ή άλλος επαγγελματίας υγείας, όπως κλινικός γενετιστής ή βιολόγος με εμπειρία σε γενετικά ζητήματα.

Η συγκεκριμένη συμβουλευτική έχει σκοπό να ενημερώσει πλήρως τον εξεταζόμενο για τα οφέλη, τους περιορισμούς που υπάρχουν ή και την πιθανότητα μη κατάληξης σε επιθυμητά αποτελέσματα ή σε αποτελέσματα που δεν θα αναμένονται από τον συγκεκριμένο έλεγχο. Πρέπει να καταγραφεί ένα πλήρες και ολοκληρωμένο οικογενειακό ιστορικό του εξεταζόμενου, το οποίο θα δώσει στον κλινικό γενετιστή τα δεδομένα εκείνα για να κρίνει εάν είναι απαραίτητο κάποιος να προβεί ή όχι στον επικείμενο γενετικό έλεγχο.

Η γενετική συμβουλευτική βοηθά στο:
1. Ποιος γενετικός έλεγχος είναι απαραίτητος βάσει των διεθνών οδηγιών και εάν πρέπει να γίνει και τι ακρίβεια δίνει.
2. Τι σημαίνει ένα θετικό ή ένα αρνητικό αποτέλεσμα για τον εξεταζόμενο.
3. Ποια μπορεί να είναι η πιθανότητα ο γενετικός έλεγχος να μην είναι πληροφοριακός και να μην μπορεί να δοθεί ουσιαστική ιατρική καθοδήγηση.
4. Τι σημαίνει να γνωρίζει κάποιος ότι έχει μια μετάλλαξη μέσα σε μια οικογένεια.
5. Τι πιθανότητα έχει να μεταβιβάσει κάποιος τη μετάλλαξη που έχει στους απογόνους του.

Γνωρίζοντας εκ των προτέρων τι δεδομένα θα μπορεί να εξαχθούν από τον γενετικό έλεγχο, έχει τη δυνατότητα να προχωρήσει εν πλήρη γνώσει και να υπογράψει, επίσης, απαραίτητα τη φόρμα συγκατάθεσης για να αρχίσει η όλη διαδικασία.

Σε αντίθεση με άλλους διαγνωστικούς ελέγχους, οι γενετικοί έλεγχοι εμπεριέχουν πληροφορίες που αφορούν το γενετικό προφίλ ενός ανθρώπου, οι οποίες είναι πολύ σημαντικές και μπορεί να επηρεάσουν όχι μόνο τον ίδιο, αλλά και όλο τον οικογενειακό περίγυρο του εξεταζόμενου. Είναι, λοιπόν, πολύ σημαντικό να ενημερωθεί εκ των προτέρων για τις πιθανές επιπλοκές στις οικογενειακές του σχέσεις που μπορεί να προκύψουν εάν βρεθεί κάποιο εύρημα και να σκεφτεί σοβαρά τις επιλογές του.

Τι αποτέλεσμα μπορεί να προκύψει από έναν γενετικό έλεγχο κληρονομικού καρκινικού συνδρόμου και ποια η πιθανή ερμηνεία του;
Τα αποτελέσματα που μπορούν να προκύψουν από έναν γενετικό έλεγχο είναι θετικό για παθογόνο μετάλλαξη, αρνητικό για παθογόνο μετάλλαξη (αληθώς αρνητικό αποτέλεσμα, μη πληροφοριακό αρνητικό αποτέλεσμα), μετάλλαξη αγνώστου σημασίας και, τέλος, πολυμορφισμός.

Θετικό για παθογόνο μετάλλαξη

• Το αποτέλεσμα επιβεβαιώνει τη διάγνωση για κληρονομικό καρκινικό σύνδρομο (σε πάσχοντα εξεταζόμενο). Το αποτέλεσμα δίνει ένδειξη αυξημένης πιθανότητας εμφάνισης καρκινικού συνδρόμου στο μέλλον.
• Το αποτέλεσμα δείχνει ότι ο φορέας της μετάλλαξης έχει πιθανότητα μετάδοσής της στους απογόνους του και, επίσης, αυξάνεται η πιθανότητα του απόγονού του να εμφανίσει καρκινικό σύνδρομο εάν συγκληρονομήσει μετάλλαξη από τον άλλο γονέα.
• Το αποτέλεσμα δίνει την ανάγκη για περαιτέρω εργαστηριακό έλεγχο.
• Το αποτέλεσμα προσφέρει σημαντική πληροφόρηση, η οποία μπορεί να βοηθήσει και άλλα μέλη της οικογένειας για τη δική τους υγεία.

Το θετικό αποτέλεσμα σε μη πάσχοντα από καρκίνο εξεταζόμενο βοηθά στην προληπτική αντιμετώπιση με βελτίωση του τρόπου ζωής σε όλα τα επίπεδα, την πιθανή ιατρική προληπτική παρέμβαση (φαρμακευτική ή χειρουργική) και τον πρώιμο και συχνότερο προληπτικό εργαστηριακό έλεγχο.

Αρνητικό για παθογόνο μετάλλαξη

• Το αρνητικό αποτέλεσμα σε στοχευόμενη συγκεκριμένη μετάλλαξη που διερευνάται σημαίνει ότι ο εξεταζόμενος δεν φέρει τη μετάλλαξη και είναι πολύ σημαντικό αποτέλεσμα για τα μέλη μιας οικογένειας με κληρονομικό καρκινικό σύνδρομο του οποίου έχει διαγνωστεί η μετάλλαξη, διότι δεν έχει αυξημένο κίνδυνο πιθανούς εμφάνισης του συγκεκριμένου κληρονομικού συνδρόμου. Αυτό το αποτέλεσμα λέγεται και αληθώς αρνητικό αποτέλεσμα.
• Το αρνητικό αποτέλεσμα σε μια οικογένεια με ισχυρά χαρακτηριστικά κληρονομικού καρκινικού συνδρόμου είναι ένα μη πληροφοριακό αρνητικό αποτέλεσμα, διότι είτε δεν ελέγχθηκε όλο το γονίδιο (μερική ανίχνευση, π.χ., αν ελέγχονται συγκεκριμένες μεταλλάξεις) είτε ελέγχθηκε ολόκληρο το γονίδιο στο οποίο είναι αρνητικός (άρα δεν έχει αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου από το συγκεκριμένο γονίδιο) αλλά ενδέχεται να εμπλέκονται και άλλα γονίδια τα οποία δεν ελέγχθηκαν και μπορεί να έχουν εκείνα κάποια κληρονομική μετάλλαξη.

Μετάλλαξη άγνωστης σημασίας
Το αποτέλεσμα αυτό σημαίνει ότι εμφανίστηκε κάποια νουκλεοτιδική αλλαγή, η οποία δεν μπορεί να αξιολογηθεί με τα μέχρι σήμερα υπάρχοντα δεδομένα της διεθνούς βιβλιογραφίας και των βάσεων αξιολόγησης μεταλλάξεων, οι οποίες εμπλουτίζονται συνεχώς από νέα στοιχεία. Η μετάλλαξη αυτή δεν μπορεί να βοηθήσει τον θεράποντα ιατρό ώστε να δώσει τις κατάλληλες ιατρικές οδηγίες. Η συγκέντρωση περισσότερων στοιχείων στο μέλλον μπορεί να οδηγήσει στη διαφοροποίηση της παθογένειας μιας τέτοιας μετάλλαξης.

Πολυμορφισμός
Το αποτέλεσμα αυτό δείχνει μια νουκλεοτιδική αλλαγή, η οποία εμφανίζεται στον γενικότερο πληθυσμό χωρίς να έχει συνδεθεί με κάποιο γενετικό σύνδρομο. Δεν έχει, μ’ άλλα λόγια, κλινική σημασία.

Ποιος μπορεί να βοηθήσει τον εξεταζόμενο να κατανοήσει το αποτέλεσμα του γενετικού ελέγχου κληρονομικού καρκινικού συνδρόμου;
Η εκτίμηση ενός γενετικού ελέγχου για καρκινικό σύνδρομο μπορεί να γίνει από εξειδικευμένο γενετικό σύμβουλο, από ογκολόγο – παθολόγο ή από βιολόγο με εμπειρία σε γενετικά καρκινικά σύνδρομα. Η εκτίμηση είναι μια πολυσύνθετη διαδικασία, η οποία απαιτεί εμπειρία, καθώς, επίσης, και την πιθανή προτροπή προς ψυχολογική υποστήριξη του εξεταζόμενου.

Η συνεχής εξέλιξη των μοριακών μεθοδολογιών είναι σίγουρο ότι θα τροποποιήσει το σημερινό τοπίο των κληρονομικών καρκινικών συνδρόμων. Επίσης, η αυξανόμενη υπολογιστική δύναμη των στατιστικών προγραμμάτων, τα οποία εμπλέκονται στην ανάλυση του τεράστιου όγκου γενετικών πληροφοριών, θα διαφοροποιήσει την άσκηση της ιατρικής, κάνοντάς την πιο εξατομικευμένη ανά εξεταζόμενο.